उत्तम बसेल
१. पितृसत्तात्मक संरचना र नारीको भूमिका
शिव-पार्वतीको कथामा पार्वतीलाई कठोर तपस्या गरेर शिवलाई पतिको रूपमा प्राप्त गर्ने पात्रका रूपमा चित्रण गरिएको छ। पार्वतीको इच्छालाई केवल शिवप्राप्तिमा सीमित गरिन्छ, जसले महिलाको स्वतन्त्रता र आत्मनिर्णयलाई दबाउँछ। उत्तरआधुनिक दृष्टिकोणले यो प्रश्न उठाउँछ—किन महिलाले आफ्नो अस्तित्वलाई पुरुषप्राप्तिका लागि समर्पित गर्नुपर्छ? किन नारीको मूल्यांकन स्वतन्त्र रूपमा नहुनु र उनको पहिचान पुरुषको स्वीकृतिमा निर्भर रहनु पर्छ?
२. यौन प्रतीकवाद र सांस्कृतिक व्याख्या
शिवलिङ्गलाई हिन्दू धर्ममा सृष्टि, शक्ति, र ऊर्जा उत्पन्न गर्ने पवित्र प्रतीक मानिन्छ। तर यो प्रतीक पुरुष यौनिकताको प्रतिनिधित्व हो, जसलाई खुला रूपमा सम्मान गरिन्छ। महिलाको यौनिकता भने परम्परागत रूपमा लाज, मर्यादा, र सीमामा बाँधिन्छ। यो असमानता समाजमा पुरुषको वर्चस्वलाई बलियो बनाउँदै महिलालाई दोश्रो दर्जाको नागरिकका रूपमा स्थान दिन्छ।
३. शिव र पार्वतीबीचको सम्बन्धमा शक्ति असन्तुलन
शिवलाई स्वतन्त्र, उन्मुक्त, र तपस्यामा लीन पात्रका रूपमा चित्रित गरिन्छ, जबकि पार्वतीलाई सहनशील, समर्पित, र पतिपरायण देखाइन्छ। पार्वतीको अस्तित्व शिवको इच्छामा निर्भर छ, जसले दाम्पत्य सम्बन्धमा लैंगिक असमानतालाई उजागर गर्छ। उत्तरआधुनिक दृष्टिकोणबाट यो सम्बन्धको विश्लेषण गर्दा-किन महिलालाई ‘पतिव्रता’ बन्नुपर्ने दबाब छ, जबकि पुरुष स्वतन्त्र हुन सक्छ? किन महिलाको इच्छा र स्वतन्त्रतालाई पुरुष-केन्द्रित संरचनाले नियन्त्रण गर्छ?
४. शिवलिङ्ग पूजामा लैंगिक राजनीति र सत्ता संरचना
शिवलिङ्ग पूजाले पुरुषको शक्ति र यौनिकतालाई (phallocentrism) लाई वैधता दिन्छ। यो पूजाले महिलाको अस्तित्वलाई परिधिमा राख्ने प्रणालीलाई संस्थागत गर्छ।
५. आधुनिक सान्दर्भिकता र उत्तरआधुनिक आलोचना
समाजमा अझै पनि धार्मिक मान्यता र पितृसत्तात्मक संरचना गहिरो रूपमा जरा गाडेर बसेको छ। शिव-पार्वतीको कथा र शिवलिङ्ग पूजाले पुरुषको वर्चस्व, नारीको समर्पण, र यौनिक विभाजनलाई स्वाभाविक रूपमा स्थापित गर्ने कार्य गर्छ।उत्तरआधुनिक विश्लेषणले प्रश्न गर्छ –
• किन नारीको स्वतन्त्रता र इच्छालाई धार्मिक आख्यानमा किन दबाइन्छ?
• किन पुरुषको यौनिकता र सत्ता विशेषाधिकारका रूपमा महिमामण्डित गरिन्छ?
यो विश्लेषणले धर्मका नाममा भएका लैंगिक असमानता र शक्ति संरचनाको पुनर्विचार गर्न आवश्यक देखाउँछ। धार्मिक मान्यताभित्र लैंगिक समानताको खोजी सम्भव छ कि छैन ? शिवलिङ्ग पूजाले पुरुष वर्चस्वलाई समर्थन गरेको जस्तो देखिए पनि, यसको गहिरो दार्शनिक पक्षले स्त्री-पुरुष ऊर्जाबीचको पूरक सम्बन्धलाई उजागर गर्छ। पार्वतीको तपस्या र सशक्त छवि महिलाको आत्मनिर्णय र इच्छाशक्तिको प्रतीक हुन सक्छ। धार्मिक आख्यानलाई समयानुकूल पुनर्व्याख्या र पुनःसंरचना गर्दा लैंगिक समानताको सम्भावना खुला गर्न सकिन्छ।
