विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षको जिम्मेवारी अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । अध्यक्षले विद्यालयको नीति र योजना बनाउने, शिक्षक र विद्यार्थीको हितलाई सम्बोधन गर्ने, र विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तरलाई सुधार गर्ने दिशामा मार्गनिर्देशन गर्नुपर्छ ।
नेपालमा शिक्षा सुधारका लागि योग्य र शिक्षित व्यक्तिहरूलाई विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष बनाउने आवश्यक छ, जसले शैक्षिक नेतृत्वलाई मजबुत बनाउन सकून् र विद्यालयलाई गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने संस्थामा परिणत गर्न सकून् ।
तर हाम्रो समाजमा प्रायः राजनीतिक पहुँच र व्यक्तिगत स्वार्थमा आधारित व्यक्तिहरू अध्यक्ष पदमा देखिन्छन्, जसले गर्दा विद्यालयको शैक्षिक स्तरमा गिरावट आउँछ ।
यस लेखमा, विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षमा हुनु पर्ने गुणहरू, वर्तमान शैक्षिक आवश्यकता, र सक्षम नेतृत्वको आवश्यकता बारे चर्चा गर्नेछौं।
विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षको लागि आवश्यक शैक्षिक योग्यता
नेपालको शिक्षा ऐन अनुसार, निम्न माध्यमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षको लागि कम्तीमा कक्षा आठ पास हुनु अनिवार्य छ भने माध्यमिक विद्यालयको अध्यक्षको लागि एस.एल.सी. (अहिलेको माध्यमिक शिक्षा परीक्षा, कक्षा १०) वा सो सरहको परीक्षा उत्तीर्ण गरेको व्यक्ति हुनुपर्ने व्यवस्था छ ।
यसबाट बुझ्न सकिन्छ कि अध्यक्षको लागि आवश्यक शैक्षिक योग्यता तय गरिएको छ, तर यो पर्याप्त छैन । अध्यक्षले विद्यालयको नीति र योजना बनाउने क्षमतामा हुनुपर्छ, जसका लागि न्यूनतम शैक्षिक योग्यता कक्षा १२ पास वा स्नातक तहसम्म पुर्याउनु उपयुक्त हुनेछ।
अध्यक्षमा हुनु पर्ने प्रमुख गुणहरू
शैक्षिक योग्यता र दूरदृष्टि
अध्यक्षले शिक्षाको गहिरो समझ राख्नु पर्छ । विद्यालयको नीति, शैक्षिक योजना, र सुधारात्मक रणनीतिहरू बनाउन सक्षम व्यक्तिले मात्र विद्यालयको नेतृत्व प्रभावकारी बनाउन सक्छ। उनले शिक्षा सम्बन्धी विभिन्न विधि र नवीनतम सुधारहरूको ज्ञान राख्नु आवश्यक छ । शिक्षित अध्यक्षको नेतृत्वले विद्यालयको शैक्षिक स्तरलाई नयाँ उचाइमा पुर्याउन सक्षम बनाउँछ।
अनुशासन र नैतिकता
विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष एक आदर्श व्यक्तित्व हुनु पर्छ, जसमा नैतिक गुण र अनुशासनको भावना उच्च होस् । उनी नैतिक पतन हुने फौजदारी अभियोगमा अदालतबाट कसुरदार ठहर भएका व्यक्ति हुनु हुँदैन । अध्यक्षलाई नैतिक मूल्यमान्यतामा खरो उत्रिन सक्ने व्यक्तित्वका रूपमा समाजले आदर गर्छ । विद्यालयलाई सकारात्मक ढंगले अघि बढाउन उनले अरूलाई नैतिक शिक्षा दिन सक्षम हुनुपर्छ ।
३समावेशी सोच र निष्पक्षता
अध्यक्षले विद्यालय र समुदायबीच सहकार्य गर्ने र सबै पक्षलाई समेट्ने क्षमता राख्नुपर्छ। विद्यालय व्यवस्थापनमा निष्पक्षता, पारदर्शिता, र उत्तरदायित्वको भावना राख्नु अनिवार्य छ । अध्यक्षले सबै विद्यार्थी, शिक्षक, र अभिभावकको आवाजलाई समान रूपमा सुन्ने र उनीहरूको समस्या समाधान गर्ने कार्यक्षमता राख्नुपर्छ । अध्यक्षले राजनीतिक पूर्वाग्रह वा व्यक्तिगत रुचिलाई आधार बनाएर निर्णय गर्नु हुँदैन। निष्पक्षता र पारदर्शिता प्रमुख गुण हुन्, जसले अध्यक्षलाई समाजमा आदरणीय बनाउँछ ।
शिक्षक र विद्यार्थीको हक र हितको रक्षा गर्ने
अध्यक्षले शिक्षक र विद्यार्थीका हकहितलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । शिक्षकहरूले उचित वातावरण र सुविधामा काम गर्न पाउनुपर्छ भने विद्यार्थीहरूले उच्च गुणवत्ताको शिक्षा प्राप्त गर्नुपर्छ । अध्यक्षले शिक्षकलाई प्रोत्साहित गर्ने, विद्यार्थीको हकमा आवाज उठाउने, र विद्यार्थीको सर्वाङ्गीण विकासका लागि उचित कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने कार्यमा सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ ।
सुदृढ नेतृत्व र निर्णय क्षमता
अध्यक्षले विद्यालयको नीति निर्माण, योजना कार्यान्वयन, र विभिन्न सुधारात्मक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सुदृढ नेतृत्वको क्षमता राख्नुपर्छ । निर्णय क्षमता उच्च हुनु पर्छ जसले गर्दा कुनै पनि स्थितिमा तुरुन्त निर्णय गर्न सक्षम बनोस् । विद्यालयलाई सही दिशा दिन अध्यक्षको निर्णय क्षमतामा विश्वस्त रहनु आवश्यक छ । विद्यालयको कुनै पनि ठूलो वा सानो समस्यामा द्रुत निर्णय गर्नसक्ने अध्यक्ष विद्यालयको विकासको लागि प्रभावकारी सिद्ध हुन्छ।
समाज र विद्यालयको सम्बन्ध कायम गर्ने
विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष समाज र विद्यालयबीचको एक सशक्त सेतु हुन् । अध्यक्षले विद्यालयलाई समाजसँग जोडेर लैजानुपर्छ र समाजमा रहेका स्रोतहरूको सही प्रयोग गर्दै विद्यालयको आवश्यकताहरू पूरा गर्न सहकार्य गर्नुपर्छ । विद्यालयले समाजको आवश्यकता र परिप्रेक्ष्यलाई बुझ्न आवश्यक छ, जसका लागि अध्यक्षको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ ।
विद्यार्थीको हितलाई केन्द्रमा राख्ने
विद्यालयको व्यवस्थापनमा अध्यक्षको मुख्य भूमिका भनेको विद्यार्थीहरूको शिक्षा, भौतिक सुविधा, र सर्वाङ्गीण विकासमा प्राथमिकता दिनु हो । अध्यक्षको निर्णयले सधैं विद्यार्थीको भलो गर्नुपर्छ र विद्यालयलाई गुणस्तरीय शिक्षाको केन्द्र बनाउनमा योगदान गर्नुपर्छ ।
नेपालको वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षको चुनौती
नेपालमा विद्यालय व्यवस्थापनमा योग्य र शिक्षित व्यक्तिहरूको आवश्यकतालाई प्राथमिकतामा राखिनु पर्छ, तर व्यवहारमा राजनीतिक पहुँच भएका व्यक्ति अध्यक्षको रूपमा अगाडि आउँछन् ।
राजनीतिक पहुँचका आधारमा अध्यक्ष बनेका व्यक्तिहरूले विद्यालयको शैक्षिक स्तरमा गिरावट ल्याउँछन् । उनीहरूका निर्णयमा व्यक्तिगत स्वार्थ र राजनीतिक एजेन्डाले प्रवलता पाउँछ, जसले विद्यालयलाई गुणस्तरहीन बनाउन पुर्याउँछ। यो चुनौतीको सामना गर्न विद्यालय व्यवस्थापनमा शैक्षिक योग्यता, अनुभव, र समाजको लागि प्रतिबद्धता राख्ने व्यक्तिहरूको सहभागिता बढाउन आवश्यक छ ।
समाधान र सुझाव
राजनीतिक हस्तक्षेपलाई रोक्नु
विद्यालय व्यवस्थापनमा राजनीतिक हस्तक्षेपलाई हटाउनुपर्छ । अध्यक्षको चयन गर्दा राजनीतिक प्रभावबाट मुक्त राख्नुपर्छ र योग्य व्यक्तिहरूलाई चयन गरिनुपर्छ ।
अध्यक्षलाई शैक्षिक नेतृत्वसम्बन्धी तालिम दिने
अध्यक्ष बन्ने व्यक्तिलाई शैक्षिक नेतृत्व र व्यवस्थापनका विषयमा तालिम प्रदान गर्नु आवश्यक छ । यसले गर्दा उनीहरूले विद्यालयको नीति र योजना बनाउने कार्यमा दक्षता प्राप्त गर्न सकून् ।
समाज र विद्यालयको सम्बन्ध सुदृढ पार्न अभिभावकको भूमिका बढाउनु
विद्यालयको व्यवस्थापनमा अभिभावकको भूमिका बढाउनुपर्छ । अभिभावकको सहभागिता विद्यालयका लागि प्रभावकारी हुन्छ, जसले विद्यालयको विकासमा सहकार्यको भावना बढाउँछ ।
अध्यक्ष चयन मापदण्डलाई कडाइका साथ लागू गर्नु
वर्तमान मापदण्डहरूलाई कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ, जसले गर्दा गैर-नेपाली नागरिक, नैतिक पतन भएका व्यक्ति, र अयोग्य व्यक्तिहरू अध्यक्ष बन्न नपाउन् ।
निष्कर्ष
विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षको रूपमा योग्य, शिक्षित, र नैतिक मूल्यमान्यतामा खरो उत्रिने व्यक्तिले मात्र विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तर सुधार गर्न सक्छ । विद्यालय व्यवस्थापन समितिको नेतृत्वलाई शिक्षा क्षेत्रको वास्तविक आवश्यकतालाई बुझेर अगाडि बढाउनु पर्छ । योग्य अध्यक्षले विद्यालयको नीति, योजना, र सञ्चालनलाई सही दिशा दिन सक्छ, जसबाट विद्यार्थीहरूलाई गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न सम्भव हुन्छ ।
नेपालमा विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षले राजनीतिमुक्त र शिक्षामुखी नेतृत्व दिन सकेमा, विद्यालयले गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न र समाजको सुधार गर्न ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ । योग्य अध्यक्षको नेतृत्वमा मात्र विद्यालयले शैक्षिक तथा सामाजिक विकासमा उल्लेखनीय सफलता प्राप्त गर्न सक्छ ।
लेखक: राजु परियार
क्व्होलासोथार-४, भुजुङ
